25 en 26 december. De kerstdagen.

'Zie je er tegenop?' Die vraag krijg ik vaak in deze tijd. De kerstdagen komen er aan. De eerste kerst zonder Laura en de zevende zonder Lennard. Ik probeer er niet mee bezig te zijn. Ik weet dat het niet helpt om me er zorgen over te maken. Vaak loopt zo'n dag anders dan je kan bedenken. 'Ik ga het wel zien', geef ik als antwoord.

Kerst vieren op zich ís nog iets. Dat Jezus naar de aarde kwam had een doel. Dankzij Hem heeft Laura het nu goed en viert ze haar beste kerst ooit. Dat geldt natuurlijk ook voor Lennard. Zó kan ik Kerst vieren. Op een rustige ingetogen manier.
De rest van kerst, met complete families aan tafel, met plezier en gezelligheid...

Hoe dichter bij de kerstdagen komen, hoe minder zin ik er in heb. Er komt bij dat Wydo jarig is op de eerste kerstdag. Als het aan hem ligt slaan we het gewoon over. Ik snap het. Want het is een absurd idee om een verjaardag te gaan vieren als je zo verdrietig bent. Omdat je zus er niet meer is om het mee te vieren. Om haar dan juist te moeten missen. Het is intens pijnlijk en maakt intens verdrietig.

We besluiten het rustig te houden. Harrold is deze dagen thuis.  Er komt wat familie en we eten een taartje. Het is goed om de dag zo toch te markeren.
En we gaan naar de begraafplaats, om stil te staan bij Laura en bij Lennard. Ze zijn er niet bij, maar ze zijn er wel in onze gedachten en in ons hart.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Het is tweede kerstdag, 's morgens vroeg. De telefoon gaat. Mijn neef belt op om te vertellen dat hij vader is geworden van een mooi en gezond meisje dat die nacht geboren is.
Wat is het mooi nieuws!  En wat ben ik blij voor hen dat het allemaal goed is gegaan en dat het kindje gezond is. Wat ben ik blij voor mijn zus en zwager die weer oma en opa geworden zijn.

Maar wat is het contrast groot. De dood en het leven zo vlak na elkaar in onze familie. Verdriet en blijdschap vermengen zich met elkaar.
Ik spreek af dat ik snel een keer kom kijken. Hoe lastig het misschien ook zal zijn, ik wil er toch heen.

Een paar dagen later houd ik een prachtig meisje in mijn handen. Ik kan er oprecht van genieten. Zó mooi gemaakt! zo lief en pril...
Maar het doet ook pijn. Ik denk er aan dat Laura net was geboren. Wat was ik trots op haar!  En wat heb ik vaak gedroomd over haar toekomst. Wat zou er van haar worden? Al die dromen... en die toekomst... er lijkt niets meer van over te zijn.
Het is verdrietig,  maar ik ben blij dat ik gegaan ben.

Donderdag 22 december. Hartjes en bolletjes op het graf

Een aantal weken  na de begrafenis haal ik de bloemen van het graf van Laura. Ik ga regelmatig kijken of de plek nog netjes is. Ik vind dat belangrijk. Ook Lennard zijn grafje houd ik netjes. Het laatste jaar lukte dat iets minder goed omdat ik veel naar Laura ging en in beslag werd genomen door hoe het met haar ging.

De bloemenzee die er lag moest weg omdat die lelijk werd. Van een paar bloemen die nog mooi genoeg zijn maak ik een klein nieuw bosje. Voor de rest is het maar een kaal stukje zand. Niet prettig vind ik. Het sombere weer van deze tijd maakt het al niet veel beter. Het duurt nog wel even voordat er een monument op het graf komt te staan. Daar ben ik nog helemaal niet mee bezig.

Daarom bedenk ik iets om er een eigen plekje voor Laura van te maken. Het wordt zo voor mezelf prettiger op er heen te gaan. De harten die als vanzelf centraal kwamen te staan tijdens de voorbereiding van de begrafenis, komen ook nu weer terug.

We dachten toen aan Laura's grote hart voor mensen in haar omgeving. En dat God woonde in haar hart. En ook aan haar hartkleppen die voor donatie afgestaan werden, kort nadat ze overleed. Hartjes waren te zien op haar kist en de mensen konden hun herinnering aan Laura op een hartje van papier schrijven. Het mooie bloemstuk dat door de jeugd van de kerk op haar graf gelegd werd was een groot hart. De harten horen nu bij Laura, zoals de regenboog bij Lennard is gaan horen.

Ik verzamel een heel aantal houten hartjes overal vandaan, die ik vastmaak aan een stokje en die ik rood verf. Alleen dat al is fijn voor me om mee bezig te zijn. Ik denk intussen aan alles wat er is gebeurd en aan mijn meisje.  Het lijkt me mooi om ze op het graf te gaan zetten en wat kleur te brengen op het kale stukje grond waar Laura ligt.

Samen met Yvonne die een middag en avond komt ga ik naar de begraafplaats om ze daar neer te zetten.

We planten eerst heel veel bolletjes op het graf. De bloembolletjes die zijn meegenomen door veel mensen die naar de begrafenis van Laura zijn gekomen. In de week hiervoor heb ik al heel veel tulpen geplant en nu maken we kleine bollenveldjes in de vorm van harten met krokussen en blauwe druifjes.

Wat is het een mooie gedachte dat straks in het voorjaar al die bloemen zullen staan te bloeien.  De bolletjes staan symbool voor het nieuwe leven dat eens zal komen. Dat is ook één van de redenen waarom Laura begraven is en niet gecremeerd: Haar lichaam is geplant in de aarde. Zij krijgt een nieuw leven waarin ze tot bloei zal komen zoals ze ooit bedoeld en gemaakt is. 

Als het klaar is zetten we de hartjes op het graf van Laura. Het staat mooi! Niet meer dat kale. Bij een lieve meid zoals Lau passen deze hartjes.
Het voelt goed om hier zo samen bezig te zijn.
Het voelt alsof we nog iets doen voor mijn lieve dochter
en Yvonne 's lieve nichtje.
Laura's plek markeren we als het ware.
We maken het ons eigen.
We denken aan Laura.
En dat laatste is nog wel het beste.

Vrijdag 15 december. Laura haar kamer opruimen.

Het is ruim een maand na het overlijden van Laura. In de afgelopen tijd heb ik regelmatig contact met de mensen van de kliniek waar Laura bijna een jaar heeft gewoond.

Ik kwam daar vaak om Laura te brengen of te halen, of voor een gesprek. De laatste maanden ging ik elk weekeind naar Laura toe omdat ze niet meer thuis kon zijn, in plaats van dat ik haar ophaalde en terugbracht.

Ik mis deze mensen. We hebben zo veel met hen meegemaakt. De heftigheid ervan maakt dat ik me aan hen ben gaan hechten. Laura heeft het daar goed gehad en er is goed voor haar gezorgd. Daar heeft het niet aan gelegen dat zij niet meer wist hoe ze het leven moest leven.
Er ligt een stukje van Laura bij deze mensen.

Het is tijd om de kamer van Laura op te ruimen. Ik mag zelf aangeven wanneer ik daar aan toe ben. En nu is het zo ver. Vandaag precies een jaar geleden werd Laura opgenomen. We hebben dit niet zo gepland, maar het is een bizar gegeven.

Ik vind het spannend, want wat ga ik daar allemaal tegen komen? Laura heeft veel opgeschreven over wat haar bezig hield dit jaar, ook over daarvóór. Ik ben benieuwd wat ik daarvan terug vind. Ligt er een afscheidsbriefje? Wat zal het met me doen als ik al haar spullen door mijn handen laat gaan?

Maar ik ben er ook aan toe. Hoe langer ik hiermee ga wachten, hoe moeilijker het wordt. En ik wil daar gewoon graag weer even zijn. Waar de mensen Laura kennen en het laatste jaar met haar doorgebracht hebben. Waar er op zijn tijd ook ruimte was voor een gesprek met mij over wat er allemaal met Laura aan de hand was.

Mijn zus Frederieke komt me helpen. Ze slaapt de nacht ervoor al bij mij en ‘s morgens gaan we op weg. Rond een uur of 11 zijn we in de kliniek waar Laura’s persoonlijk begeleider al op ons wacht. Zij werkt die dag en helpt ons er een beetje door. Voorziet ons van thee en smeert een broodje tussen de middag. Maar we praten ook over Laura, dat is toch wel het fijnste.

Wat is het indrukwekkend om daar weer te zijn. Ik kijk rond en neem in me op hoe alles er bij ligt. Precies zo achtergelaten als op de dag dat ze overleed. Het is confronterend. Die spullen heeft zij daar zo neergelegd, voor het laatst door haarzelf aangeraakt.

Het is vooral een grote chaos. Laura was altijd erg goed in opruimen en structuur aanbrengen. Plannen kon ze super goed! Maar de chaos in haar hoofd zorgde ook voor chaos op haar kamer. Symbolisch is het om te zien hoe alles er bij ligt.

Mijn zus doet de kleding en ik de rest. We sorteren alles vast zodat de chaos thuis een beetje beperkt wordt. Al die spullen… wat is het veel! Je hoeft maar even te bedenken hoeveel kleding een jonge meid van 19 kan hebben en je weet dat alleen dát al haast een auto vol is.

We proberen door te werken, maar soms bekijk ik even iets wat langer. Een tekening, of een stukje geschreven tekst. Er liggen een paar kunstwerkjes gemaakt door de andere jongeren van de kliniek, gemaakt voor mij en de jongens, als afscheid van Laura en aandenken voor ons. Ontroerend is het om te bedenken dat zij er zo mee bezig zijn geweest met elkaar. Ook voor hen is er de impact van haar overlijden.

We buffelen aardig door. Na ruim 3 uur zijn we eindelijk klaar en kan alles in de auto. Ik loop nog een keer door de kamer waar Laura zo lang gewoond heeft, en waar ze is overleden. Neem alles nóg een keer in me op.

Afscheid nemen van deze plek, is ook een stukje afscheid nemen van Laura.

We gaan naar huis maar ik kom nog een keer terug. Nu ook afscheid nemen van de sociotherapeuten is te veel voor één dag. Bovendien staan er nog gesprekken in de planning waardoor ik daar nog komen ga.

Thuis gekomen ben ik total loss. We zetten de spullen van Laura boven neer, om ze later verder op te ruimen en uit te zoeken. Een beetje uit het zicht zodat het niet in de weg gaat liggen.

Daarna plof ik op de bank en kom ik er de rest van de middag en avond amper nog af. Wat kost dit een energie! Maar ik ben blij dat deze klus is gedaan. Het was moeilijk, maar ook goed om te doen.

Zondag 10 december. Een gat in de tijd.

Zomaar ineens is het half december, al een maand dat Laura hier niet meer is. Het is nog steeds onvoorstelbaar. Als ik er over na denk lijkt het alsof er een gat in de tijd zit. Ik heb geen idee hoe het ineens half december heeft kunnen worden. Die hele eerste maand  is gevuld met alleen maar Laura. Alles in mijn hoofd draait nog om haar en ik ben vooral bezig met dingen die nog over háár gaan. Ik heb geen ruimte voor iets anders. 

De TV blijft uit, en ik ben weinig weg. In de week na de begrafenis is er nog voor ons gekookt door lieve mensen van de wijk en de kerk. Daarna wil ik het zelf wel weer doen, al zijn ze in staat om nog wel een paar weken door te gaan. Het lijkt me beter om de draad weer op te pakken in het huishouden.  Als ik niet een beetje bezig blijf gaat het fout. Door dingen te doen, ook kleine dingen, blijf ik actiever en voel ik me beter. Maar teveel is ook niet goed. Het is zoeken naar een goede balans.

De jongens zijn weer gaan werken. Het is ook voor hen zoeken naar balans hierin. Soms gaat het wel en een andere keer moeten ze er aan toe geven dat het niet lukken wil.

De Sint is hier geen item. Het enige wat ik er aan doe is een chocoladeletter proberen te scoren voor de jongens. Maar ik kan de goede letters niet vinden. De enige letter die nog in de schappen lijkt te liggen is de letter L, die me gemeen aankijkt.

Ik ben druk op mijn manier. Ik heb nog flink wat afspraken staan bij de huisarts of bij de psycholoog. Bij de fysio en zelfs de tandarts. Maar er komen ook lieve vriendinnen langs waarmee het goed is om tijd door te brengen en te praten. Langzaamaan breid ik mijn contacten weer een klein beetje uit. Alles gedoseerd. 

Ook in de kliniek heb ik een afspraak.  Het is fijn om daar heen te gaan en te praten over Laura met de mensen die haar kennen en voor haar hebben gezorgd. Over hoe het met haar ging de laatste maanden en hoe we allemaal geschrokken zijn omdat ze niet meer wist hoe ze verder moest. De komende tijd blijf ik nog contact houden met verschillende mensen daar. En er zullen nog een aantal gesprekken volgen. Ik merk aan mezelf dat ik het mis om daar regelmatig te zijn. Na een jaar lang twee tot drie keer in de week daar geweest te zijn, is het ook een deel van mijn leven geworden en is het vertrouwd. 

Er komt iemand om me te helpen met het openen van de fotobestanden van de begrafenis, wat ik zelf niet voor elkaar krijg, en het maken van een back up. 

Die foto's,  dat is een gevoelig punt... Na de begrafenis van Lennard bleek dat er niet één foto gelukt was.  Dat is pijnlijk, ook nu nog. Het laatste wat we nog in beeld hadden kunnen hebben van wat bij hem hoorde. Niets meer van terug gevonden.  Op een paar foto's na, gemaakt door iemand met een mobieltje. Maar geen foto van het kistje voor in de kerk bijvoorbeeld en van de mensen die er waren.

Daarom hebben we er nu extra op gelet dat dit goed geregeld wordt. En daarom zijn we nu extra blij met alle mooie foto's die er gemaakt zijn. We kunnen ze steeds weer in alle rust bekijken, hoewel dat ook erg emotioneel is.

Ik maak  een afspraak met de kliniek voor het opruimen van Laura's spullen. Het leeg maken van de kamer waar ze zo lang heeft geleefd. Het mag op mijn tijd. Ik krijg alle ruimte. Dat is erg prettig.
Haar kamer is nog net zo gelaten als toen ze er is overleden. Het duurt nog even voordat het zo ver is, maar dat geeft niet. Het wordt precies dezelfde datum als waarop Laura vorig jaar opgenomen werd. 15 December. Hoe symbolisch is dat... 

25 november. De eerste weken. - 30 november. Lennards' sterfdag herdenken

In de eerste weken na de begrafenis leef ik in een soort bubbel. Voor mij staat alles stil. Laura is er ineens niet meer. Het voelt nog zo onwezenlijk. Ik bevat het niet. Zolang ik thuis ben, in mijn eigen omgeving gaat het wel aardig. Ik kom gewoon uit bed en probeer het huishouden een beetje bij te houden. Na de rare hectiek van de eerste week met de voorbereidingen voor de begrafenis, waarin ik toch wel geleefd werd, is het heerlijk voor me om weer eens gewoon een was te draaien en dom de container bij de weg te zetten.

Ik ben niet veel weg. Thuis is veilig. Soms moet ik even weg voor een boodschapje. Maar de winkels in het dorp komen op me af. Daar gaat alles volop door, alsof er niets gebeurd is. Het voelt een beetje hetzelfde als dat je daar weer bent nadat je een kind gekregen hebt: Ziet er dan niemand dat er iets onherroepelijks is gebeurd in mijn leven?? Het verlies van Laura zit zo groot in mijn hoofd dat ik het gevoel heb dat mensen het aan me moeten kunnen zien. Maar ze zien het niet. Wat er zich in mijn hoofd afspeelt klopt helemaal niet met wat ik in de winkels zie, en dat kost energie.

Het schrijven over wat er gebeurt, komt als vanzelf. Het helpt me om mijn gedachten op orde te krijgen. Het is een uitlaatklep. ’s Avonds zit ik bij mijn tafeltje in de kamer te schrijven. Dat tafeltje is tegelijk een gedenkplekje geworden voor Laura, met daarboven het mooie hart wat ik van mijn collega’s kreeg. Naast de kast met herinneringen aan Lennard. De TV blijft nog veel uit. Het interesseert me niet wat er te zien is en het is te druk. Het gaat nergens over allemaal.

Langzaamaan begint het plan zich te ontwikkelen om, naast dat ik voor mezelf schrijf in een schrift, ook weer een blog bij te gaan houden. Het plan groeit en krijgt vorm. Behalve het opstarten van deze weblog ga ik ook schrijven als gast blogger voor de website Ik Mis Je. Ik heb contact met de web redacteur van de site en na een korte mailwisseling en een telefonische afspraak zijn we er uit dat ik regelmatig een blog voor hen ga schrijven. Bijzonder vind ik het! Het zal me helpen om te rouwen, maar ik hoop ook door mijn ervaring met verlies en rouw anderen te kunnen helpen, herkenning te geven en misschien een beetje troost.

Ik merk dat het rouwen heel vertrouwd aan voelt. Ik hoef niet meer uit te vinden hoe het moet. Het is in de afgelopen zes jaar in me gaan zitten.

Ik ontdek dat ik weet hoe ik het wil gaan doen. Sommige dingen wil ik hetzelfde doen als bij Lennard, bijvoorbeeld het schrijven, wat me zo goed helpt. Maar er zijn ook dingen die ik anders wil. Ik houd zo de regie over het rouwproces, het overkomt me minder.

Eén van de dingen die ik anders wil is het krijgen van bezoek. Het is zo fijn dat er veel mensen mee willen leven! Ik hoor van heel veel mensen dat ze een keer willen komen. Maar als al die mensen één keer komen, ben ik zo een jaar verder. En dat kan niet. Om goed te kunnen rouwen heb ik tijd nodig om na te denken en om tijd door te brengen met vriendinnen die dicht bij me staan. En ook om weer een beetje gewoon te kunnen doen, soms even geen bezoek. Zo houd ik de regie, ook over de invulling van mijn dag. En dat is voor mij goed en prettig.

De post blijft maar komen! Wat is dat fijn! Elke dag is er nog steeds een lieve kaart of soms een briefje voor me en vaak meer dan één. Het is hartverwarmend. Ik kijk nog regelmatig tussen de enorme stapel kaarten en herlees de lieve woorden. Er zijn kaarten van mensen die ik jaren niet gesproken heb, van mensen uit de periode van de lagere school. Van heel veel mensen uit mijn kerkelijke gemeente. Van lieve collega’s, van medewerkers uit het kinderhospice, waar Lennard zo vaak logeerde. Van kennissen van ver en dichtbij, van lotgenoten die ook een kind hebben verloren door zelfdoding. Het is bijzonder en het is troostend, dat er zo met ons mee geleefd wordt.

En dan is het 30 november...

Een dag die de laatste jaren beladen was, al voelde het de laatste tijd anders. Lennard overleed 6 jaar geleden op deze dag. Zoals elk jaar sta ik daar ook nu bij stil. Maar wat is het raar om te merken dat het nu zo anders is. 

Het sterven van Laura is nog vers en rauw. Het overstijgt het verdriet om Lennard. Het is nog geen drie weken geleden dat zij overleed. Het is nog zo aanwezig en neemt zoveel ruimte in in mijn hoofd. Tegelijkertijd is daar toch ook Lennard. Het is vandaag een dag die hoort bij hem en waarop ik ook aan hem denken wil.

Het is een rare dag. Alles loopt door elkaar heen. Emoties om Laura strijden om de voorrang met emoties om Lennard. Verdriet dat naast elkaar staat en dat elkaar ook raakt. 

Er komt die dag veel post, veel mensen denken vandaag speciaal ook aan Lennard. Dat doet heel erg goed!

Ik maak een mooi bloemstukje om op zijn grafje te gaan leggen. Dat is iets wat ik de laatste jaren altijd doe. Goed en fijn om te doen, om bij hem stil te staan. 

Mijn zus Frederieke komt en neemt een mooie bos bloemen mee in alle kleuren van de regenboog.  Het is fijn om naar Lennard zijn grafje te gaan en vandaag bij hem stil te staan. Maar we gaan zeker ook naar het graf van Laura. 

Het is een rare dag, waarin emoties en gedachten door elkaar lopen. Waarop ik niet weet om wie ik huil. Het is om Lennard. Het is om Laura. Het is om allebei mijn lieve kinderen.

Dinsdag 21 november, Hoe ga ik dit doen God?

De hemel huilt.

Het regent al de hele dag, net als gisteren. Het weer lijkt zich aan te passen aan hoe ik me voel, het huilt uit de hemel, al dagen lang. Geen weer om naar buiten te gaan, naar de begraafplaats. Maar het kan me niet schelen of ik nat word; Ik ga! Ik moet daar heen, de onrust uit mijn hoofd laten verdwijnen en rust zoeken.

Lees deze blog verder op 'Ik mis je'

Zaterdag 18 november. Je hoeft niet bang te zijn.

Het is al vroeg als ik wakker ben. De hele week slaap ik niet meer dan 4 uur op een nacht.  Door alles wat er gebeurt ben ik constant 'aan', ook 's nachts. Er valt ook zo veel te verwerken...

Vanmorgen is het niet erg dat ik de slaap niet meer kan vatten. De laatste uurtjes dat Laura nog thuis is wil ik benutten om bij haar te zijn. Om half 7 ga ik zachtjes naar beneden en installeer ik me naast haar, met een glas thee en een plaid.

En net als gisteren de hele dag geniet ik nog van haar, hoe raar het ook klinkt misschien.

Ik kijk naar haar lieve gezicht, haar mooie wimpers en haar hele prachtige voorkomen. Mijn meisje...  ik ben zo trots op haar!!

Het is alsof ze slaapt. In de afgelopen week heb ik haar vaak liefkozend Sneeuwwitje genoemd.

Hoewel ze al bijna een week geleden is gestorven ziet ze er nog steeds mooi uit.

Wat ben ik daar blij mee, want vandaag in de kerk willen er nog veel mensen afscheid van haar nemen. Ook daarom is het fijn dat Lau er nog zo mooi uit ziet.

Langzamerhand wordt het druk in huis. De fotograaf komt om het afscheid thuis vast te leggen, en de mensen van de begrafenisonderneming lijken er ineens te zijn. Ik heb niet eens gemerkt dat ze binnengekomen zijn. Ik stoor me aan niemand en blijf zitten bij Laura. Als het tijd is sturen ze me vanzelf wel weg.

Als het tijd is wordt Laura het huis uit gedragen. We tillen haar samen naar buiten waar de auto klaar staat waarin ze naar de kerk gereden wordt. Het is een bijzonder moment, voor het laatst verlaat mijn dochter het huis waar ze bijna haar hele leven gewoond heeft, nooit komt ze hier meer terug. Het is niet te bevatten... en zo definitief...

Het is leeg in huis als we weer binnen komen. Een kale ruimte markeert de plek waar de kist de afgelopen week heeft gestaan. We hebben niet veel tijd om er bij stil te staan. We gaan ons klaar maken voor het afscheid van onze lieve dochter en zus.

De hele week hebben we ons er op voorbereid, en hoewel het een dag is die je nooit mee wilt maken in je leven, merk ik dat ik er aan toe ben. Herkenbaar van toen bij Lennard. Het moet tóch! Dus gaan we het doen. We hebben ons best er voor gedaan, en samen met ons nog heel veel mensen meer, om er iets moois van te maken, Laura waardig! Dus gaan we. Ik ben niet echt zenuwachtig. Ik weet wat er komt, en weet hoe het voelt. Het wordt er niet makkelijker van, maar het helpt me toch.

Wat zijn er veel mensen!

De kerk zit vol. Allemaal voor Laura! En ook voor ons natuurlijk. Het is hartverwarmend. Zoveel mensen die ons komen steunen en met ons verdrietig zijn. Zoveel mensen die mét ons steun willen zoeken in het verdriet. Zoveel mensen die de moeite nemen om afscheid te nemen van mijn lieve Lau!

We lopen na de samenkomst in een lange stoet naar de begraafplaats. Indrukwekkend! De weg is op sommige plekken afgezet door de politie. De jongens en ik herkennen een aantal van hen. Zij waren een week geleden bij ons thuis om te vertellen dat Laura was overleden.

Op de begraafplaats lopen we langs het veldje waar Lennard ligt begraven, daar houden we even stil voordat we een honderd meter verderop bij het graf van Laura aankomen. De laatste plek hier op aarde waar we haar lichaam zullen moeten achterlaten.

Het laatste moet nu nog gebeuren... Ik kan nog niet geloven dat we hier zijn om Laura te begraven. Maar het is zo. Het moét gebeuren!  Het moét...  En dus doen we het.

Na het begraven zingen we een lied dat we ook zongen tijdens de begrafenis van Lennard:

Je hoeft niet bang te zijn,
al gaan de lichten uit.
God is er en Hij blijft,
als jij je ogen sluit.